مسجد جامع نطنز

 مسجد ( جامع )جمعه

مسجد جمعه از شبستان هشت ضلعی گنبد داری که مشرف بر صحنه است و چهار ایوان  اصلی و نمازخانه ها و دهلیز هایی که اضلاع صحن را به یکدیگرمی پیوند تشکیل گردیده و مصالح به کار رفته در آن آجر و آهک و پوشش گچ می باشد. مسجد دارای ۳ ورودی است که یکی شمالی، یکی جنوبی که ورودی شمالی هم سطح حیاط بوده ولی ورودی جنوبی دالان نسبتاً وسیع به طول 16/82متر است که با ۱۲ پله وسیع به سطح کوچه جنوبی می رسد این اختلاف سطح موجب گردیده که بخش جنوبی مسجد در گودی قرار گیرد.

 راهرو ارتباط ورودی و ارتباط دهنده مسجد و آرامگاه شیخ عبدالصمددر سال ۷۰۴ هجری قمری به دستور خلیفه حسین ماستری و به کوشش شمس الدین محمد بن علی نطنزی بنا گردیده است ،زیرا در کتیبه سردر جنوبی ورودی به مسجد با حروف مینایی فیروزه رنگ بر متنی زرد روشن و مات (به طریقه متداول عهد مغول) جملات زیر خوانده می شود :بسم الله الرحمن الرحیم امر بعمارت المسجد فی المسجد المولی المعظم و الصاحب الاعظم دستور ممالک العالم الممهد قواعد الخیر و الکرم خواجه زین الدنیا و الدین خلیفه ابن حسین الماستری بمساعی الصدر المعظم شمس الدین محمد بن علی نطنزی فی سنه اربع و سبعمائه.

 صحن مسجد فضای مربعی شکل است به طول 14/06متر که در چهار سوی آن چهار ایوان بزرگ ،شبستان های بزرگ و کوچک و راهروهایی چند بنای گردیده است .در میان حیاط فضای گودی است که با هشت پله وسیع به قنات آبی می رسد. ایوان های مسجد دارای طول و عرض مساوی نبوده و این اختلاف بستگی به موقعیت آنها در طرح بنا دارد.

 ایوان جنوبی

این ایوان که عرض دهنه آن6/5 متر و طول آن 4/4متر است دارای سقفی مرتفع با طاق رومی پیش و پس با بلندی تقریبی10/75متر می باشد. به دیوار جنوبی ایوان محرابی نمایان است که در طرفین این دو محراب شبستان بزرگ قرار دارد که فقط ورودی سمت راست مستقیماً به شبستان می پیوندد و لچکی ورودی را حاشیه گل و بوته، گچبری و کلمات محمد به خط کوفی به رنگ قهوه ای که به صورت نقشی درآمده فرا گرفته است .در بالای محراب نقوش گل و بوته و در زیر آن لچکی های محراب است تکرار کلمه علی به خط کوفی و دیوار محراب جمله انا مدینه العلم و علی بابها به رنگ قهوه ای در زمینه سفید گچ بری شده است.

در سالهای اخیرباستان شناسان در صدد تعمیر شبستان بر می آیند و به هنگام تخریب گچ کاریهای شکاف برداشته بدنه شبستان با کتیبه آجری به خط کوفی در قسمت پای طاق ضلع شرقی مواجه می گردند که با وجود از بین رفتن بخش بزرگی از کتیبه باز جمله تسع و ثمانین و ثلاثمائه (سال 389هجری قمری)در آن تشخیص داده شده است. بنابراین در اواخر قرن چهارم هجری به همان محوری که امروز مشاهده میشود بنا شده است.

ایوان شمالی

ایوان شمالی که عرض دهنه آن 5/88متر و بلندی آن از کف حیاط تا لب بام 10/75متر است ودر حدود 12سانتی متر از ایوان جنوبی عمیقتر بوده و این اختلاف ناشی از اهمیت موقعیت آن در طرح بنا می باشد.در ساخت این بنا نیز موضوع قرینه سازی رعایت شده است ،زیرا طرفین آن را دو دهلیز سرپوشیده در دو طبقه فرا گرفته است .دهلیزهای بالاییکه جلو آنها را نرده های مشبک آجری قرار گرفته بوسیله غلام گردشهایی به یکدیگر متصل شده اند.

دیوار ایوان شمالی دارای دو طاقنما در دو طبقه باتزئینات مقرنس گچی و دو درگاه کوچک در طرفین آنها می باشد تمام اطاق این ایوان اصلی نیست ،زیرا در مدت زمانی قبل بخشی از ان خروجی فرو می ریزد ،سپس قسمت فرو ریخته را به تقلید از طاق قبلی ساخته ولی تزئینات و نوشته های آن را نتوانسته اند در طاق منعکس نمایند.لذا امروزه فقط در طرفین لبه هلالی طاق بخشی از کتیبه قدیمی را می توان ملاحظه کرد .این کتیبه به خط ثلث سفید بر متن لاجوردی گچ بری شده شامل قسمت اول آیه سوره توبه وعدد 707(سنه سبع و سبعمائه)خوانده می شود. بنابراین 707مربوط به تعمیر و نقاشی اولیه ایوان می باشد.

ایوان شمالی که عرض دهنه آن 5/88 متر و بلندی آن از کف حیاط تا لب بام 10/75 متر است ، در حدود 62 سانتی متر از ایوان جنوبی عریض تر بوده و این اختلاف عرض ناشی از اهمیت موقعیت آنها در طرح بنا می باشد . در ساخت این ایوان نیز موضوع قرینه سازی رعایت شده است زیرا طرفین آن را دو دهلیز سرپوشیده در دو طبقه فرا گرفته است . دهلیز های بالایی که جلو آن ها نرده های مشبک آجری قرار گرفته به وسیله غلام گردشهایی به یکدیگر اتصال دارند .

دیوار شمالی ایوان دارای دو طاقنما در دو طبقه با تزئینات مقرنس گچی و دو درگاه کوچکتر طرفین آنها می باشد . تمام طاق این ایوان اصلی نیست زیرا در مدت زمانی قبل بخشی از آن فرو می ریزد . سپس قسمت فرو ریخته را به تقلید از طاق قبلی ساخته ولی تزئینات و نوشته های آن را نتوانسته اند در طاق منعکس نمایند لذا امروز فقط در طرفين لبه هلالي طاق بخشي از كتيبه قديمي را مي توان ملاحظه نمود اين كتيبه كه به خط ثلث سفيد بر متن لاجوردي گچبري شده است شامل قسمتي از  آيه 18 سوره توبه است.

در زير گيلويي حد فاصل طبقه اول و دوم داخل ايوان كتيبه ديگري به طور كمربنديدر زمينه قهوه اي در بيشتر قسمتها به لاجوردي تبديل شده است.اين كتيبه كه به خط محمد رضا امامي اصفهاني خطاط معروف عصر صفويه استشامل آيات 9 و 10 سوره جمعه مبني بر لزوم اجابت دعوت براي نماز جمعه و آيه 114 سوره هود و دو حديث از حضرت رسول است.

از درگاه شرقي به ايواني كوچك و از آن جا به ايواني بزرگتر كه از يك طرف به حياط و از سوي ديگر به راهرو ورودي شرقي اتصال دارد وارد مي شود. كف اين دو ايوان تخته پوش است . كف ايوان شمالي به سال 1326 هجري شمسي به كوشش حاج سيد نعمت الله مرتضوي امام جماعت وقت مسجد با كاشي هاي ساخت كارخانه حسن اسلامي (كه بعد از پيچ انتهاي راسته بازار قرار داشت) مفروش گرديد. سطح خارجي ستونها طرفين ايوان را دو نغول به عرض 45 سانتيمتر پوشانيده است.

در ورودی شمالی

در غرب ایوان شمالی دهلیزی است که راهرو ورودی شمالی مسجد به حساب می آید و از طریق درگاهی به ایوان شمالی اتصال دارد . در غرب دهلیز دو ایوان کوچک قرار دارد که در حدود 55 سانتی متر از سطح راهرو بلندتر و کف آنها با تخته مفروش است . این راهرو دارای در چوبی منبت کاری است که کتیبه های قاب های بالای لنگه های در حاوی صلوات کبیر به خط ثلث برجسته می باشد . در حد فاصل كتيبه هاي مذكور و بخش منبت كاري وسط جملات «اتمام اين در تاريخ سنه اثني و سبعين و تسعمائه شد»972 و نصب اين در تاريخ شهر ذي الحجه الحرام و عشر و الف شد» 1012 به خط نستعليق كنده كاري شده است.در كتيبه قابهاي پاييني در نيز جملاتي خوانده مي شود كه با توجه به آن معلوم مي شود كه اين در را علاءالدين فرزند استاد

حسين نجار نطنزي وقف اين مسجد نموده به سال 972 ساخت آن پايان گرفته و در چهل سال بعد يعني سال 1012 در اين مكان نصب گرديده است.

ایوان شرقی

این ایوان که به عرض دهنه 5/28 و طول 11/12متر است گرچه از نظر طول از سه ایوان دیگر بزرگتر است ولی فاقد تزئینات گچ بری و خطوط است . طرفین ایوان هر یک دارای دو درگاه می باشد که درگاه های سمت جنوب دو طبقه و طبقه زیرین آن با مشبک های گچی مسدود شده است . درگاه های سمت شمال نیز دو طبقه بوده که پایین آن به راهرو شرقی اتصال دارد . در کناره این ورودی ، یک بخاری دیواری با نقوش گچ بری زیبا به چشم می خورد . سطح خارجی ستون های طرفین این ایوان دارای دو نغول دو طبقه است . در این ایوان نیز قرینه سازی رعایت گردیده است .

شبستان جنوبی شرقی

در جنوب شرقی حیاط ، فضای مابین ایوان های جنوبی و شرقی را شبستانی دو طبقه فرا گرفته است . شبستان تحتانی به ابعاد تقریبی 9/59 متر دارای دو پنجره مشبک گچی به ایوان شرقی و یکی به سمت حیاط می باشد . کفش کن که در داخل شبستان قرار دارد با نرده چوبی محصور شده است . سقف شبستان بر شش ستون چهارگوش به قطر متوسط 4/28 متر و دو نیم ستون استوار گردیده است . کف آن تخته پوش بوده که روی آن را با زیلوهای نذری مفروش کرده اند . دیوار ها و سقف این شبستان با ارتفاعی در دو متر دارای اندود گچی است . در كناره سمت راست ورودي اين شبستان هشت پله قرار دارد كه به طبقه دوم يا شبستان رويي كه شامل دو قسمت مي باشد منتهي مي گردد. سقف و قسمت هاي اين قسمت فاقد پوشش گچي است.

ایوان غربی     

عرض دهنه ایوان غربی مانند ایوان شرقی 5/28 متر است ولی طول آن 4/78 متر می باشد که از سایر ایوان ها کمتر است . علت آن مفتاح بودن این ایوان است زیرا اگر به اندازه سایر ایوان ها بود محور صحن در امتداد محور بنای هشت ضلعی ( شبستان جنوبی گنبددار) قرار می گرفت و دیوار خارجی آن لااقل در حدود دو متر بیشتر به سمت مغرب پیش می آمد . این ایوان نیز دارای پوشش گچی و فاقد نوشته و تزئینات است به دیوار غربی ایوان نزدیک سقف درگاهی ساخته شده است . طرفین سطوح خارجی ایوان دارای دو نغول در دو طبقه است . در طرفین این ایوان نیز به منظور قرینه سازی دو دهلیز در دو طبقه ساخته شده که یکی به راهرو و ورودی جنوبی و دیگری به صفحه های کناره راهرو ورودی شمالی اتصال دارد .