بافت افوشته

بافت تاریخی افوشته

افوشته در جنوب شرقي شهرستان نطنز واقع گرديده است . اين محله در امتداد دره اي كه از طامه شروع و به ريسه رسيده و به جهت غربي كشيده شده است قرار گرفته و دارای محله باغیاد ، محله سادات با میر سید ، محله بالا ، محله دیزاب و محله پایین می باشد و از دیرباز مرکز حکومت و اعیان نشین بوده و از این رو ساختمان هایی بزرگ و عالی در آن بنا کرده اند که تعدادی از انها تا این زمان تا حدودی از اسیب هایی بی شمار محفوظ مانده اند . آثار تاریخی ارزشمند افوشته اکثراً توسط سید حسن حسینی مشهور به سید واقف از عرفای سده نهم هجری قمری ایجاد شده که از اثار نفیس و زیبای دوره تیموریان به شمار می آید . آثار ارزشمند تاریخی افوشته عبارتند از : بقعه سید حسن واقف ، مسجد جامع افوشته ، خانقاه سید واقف ، شربت خانه  ، حمام افوشته ، گنبد میر سید ، خانه سورگاه و بقعه بابا شیخ علی مربوط به دوره  گورکانی ، سرداب محله سادات ، مسجد غیاث ، قلعه و مسجد باغباد از زمان صفویه ، حسینیه ، خانه انتخاب السلطان ، خانه محقق الدوله ( عبدالله خان ایروانی ) ، آب انبار و... 

مسجد جامع افوشته

این مسجد که با خشت و آجر و گچ بنا شده و فاقد هر گونه تزئیناتی چون کاشی کاری و گچ بری است ، در اوایل قرن نهم هجری قمری بنا شده است . طول مسجد از جنوب شرقی به به شمال غربی کشیده شده و مساحت آن در حدود 410 متر مربع است که 310 متر آن زیربنا و بقیه حیاط را تشکیل می دهد .

مسجد دارای دو ورودی یکی در سمت قبله و دیگری در سمت حسینیه است . ورودی سمت قبله دارای جلوخانی است با طاق رومی بلند با دهنه ای به عرض 40/3 متر و دو سکوی آجری در طرفین به عرض  53  و ارتفاع 39 سانتی متر و دریچه ای به بام در پای سقف . در ورودی به یک هشتی اتصال درد که اطراف آن چهار طاقنمای هلالی تعبیه شده و پله کانهای بام در طاقنمای غربی ان قرار دارد که با 13 پله به بام اول و از آنجا با 6 پله به بام سردر یا جلو خان و از سوی دیگر با 8 پله به بام شبستان میانی مرتبط می شود .

هشتی از طریق دالانی به طول 7/5 متر و عرض 1/75 متر به حیاط متصل می شود . حیاط مسجد به ابعاد 6/97×15/29متر است که شمال آن را سه دهنه یا غرفه پوشانیده است . غره میانی با سقف تیرپوش و عرض دهنه 85/3 متر و غرفه های جنبی آن با طاق ضربی و عرض دهنه 1/5 متر می باشد . دیوار سمت جنوب شرقی حیاط نیز دارای چهار طاق نما است.

شبستان مسجد متشکل از سه قسمت میانی و بخش های جنبی است . قسمت میانی به ابعاد 3/5 ×7 متر و روی هم شامل چهار طاق رومی برجسته و گود نسبتاً مرتفع بوده که سقف نزدیک محراب دارای مقرنس گچی ساده است . بخش های جنوبی توسط دو درگاه به عرض 3/10 و بلندی 2/55 متر که دو ستون چوبی در زیر سقف آن حایل شده به قسمت میانی اتصال دارند.

این قسمت مربع شکل و به ابعاد 4 متر است و هر کدام دارای دو خواجه نشین در شمال و جنوب بوده که شمال انها نورگیری به حیاط مسجد دارد . بخش های جنبی در زمان گذشته دو طبقه بوده و ورودی انها یکی در هشتی پشت سردر از طریق پلکان بام و دیگری در انتهای راهرو یا دالان سمت غرب قرار داشته که هنوز پلکانی چند از آن به جای مانده است و هر دو قسمت از طریق دو درگاه که اکنون تیغه شده آنها از شبستان میانی به چشم می خورد ، با بخش میانی ارتباط داشته اند.

محراب که عرض دهنه ان یک متر است ، کف آن در حدود 30 سانتی متر از کف مسجد گودتر بوده که در سال های اخیر آن را پر و همسطح کف شبستان کرده اند. مسجد جامع افوشته متعلق به قرن نهم هجري قمري بوده و در تاريخ 1384/08/15به شماره 13645 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

گنبد میر سید واقف                    

 در شمال شرقی افوشته بر فراز رشته کوهی کم ارتفاع حد فاصل بین محله میر سید و محله دیزاب ، آرامگاهی بزرگ با طرحی جالب و زیبا مشهور به گنبد میر سید قرار دارد . بنا که رو به جنوب شرقی دارد هشت ضلعی و طول هر یک از اضلاع خارجی آن 4/90 و محیط آن بالغ بر 39/20 متر است . این ساختمان دو طبقه دارای هشت صفه در هر طبقه بوده که صفه های فوقانی از طریق غلام گردش ها به هم ارتباط دارند . گنبد فیروزه فام که دارای پوشش کاشی با اشکال هندسی است ، ساقه آن دارای کتیبه ای به عرض 2/30 متر و حاوی 12 سوسن شامل نام 12امام (ع) به خط کوفی درشت می باشد که در متن کاشی های معرق طرح ریزی شده است . گنبد میر سید متعلق به قرن نهم هجری قمری می باشد. ( شماره ثبت 954- 1352/7/08)

آرامگاه سید حسن واقف و حصار حشتی

کسانی که به نطنز وارد می شوند از جمله آثار که توجه آنها را جلب می کند گنبدی است فیروزه فام بر فراز تپه های مشرف بر شهر نطنز که اطراف آن را  باغستانها چون نگینی احاطه کرده است .این تپه را حصاری خشتی و قدیمی و ضخیم محصور می نماید . این بنا آرامگاه سید حسن الحسینی مشهور به سید واقف از عرفای سده نهم هجری قمری است که دارای برجی مرتفع و هشت ضلعی با گنبد دوپوش و فیروزه رنگ و زیباست که رهگذران و بینندگان را به بالای تپه می کشاند . کتیبه ساقه گنبد به خط کوفی بنایی است . گنبد که رو به شمال شرقی دارد دارای ایوانی است به ابعاد 2/05*3 متر با طاق رومی نسبتاً مرتفع که بلندی آن تا زه در حدود 7 متر است . به ره یک از ستون های طرفین آن دو نغول در دو مرتبه که در زمینه نغول پایینی طاقنمای تزئینی جاسازی شده است ، جلب توجه می کند و در سال 828 هجری قمری بنا شده است . این بنا در تاریخ 1352/8/08به شماره 953 در فهرست آثار ملی ایران  به ثبت رسیده است .

خانقاه سید واقف

خانه ای را که سید واقف در سال 849 هجری قمری برای سکونت خویش احداث کرده بود در زمان وقف دارایی خود ( به سال 857 هجری قمری ) آن را نیز در دایره شمول وقف قرارداد و خانقاه حسینی نامید که از آن پس بدین نام مشهور شد. سر در خانقاه به عرض دهنه 4/70 متر با دو سکو به عرض 68 و بلندی 70 سانتی متر در طرفین راهروی ورودی آن است . سقف این سر در بسیار بلند و از نوع طاق ضربی آجری با تزئینات مقرنس گچی بوده است . سه جبهه راخلی آن از کاشی های معرق با نقوش گوناگون پوشیده شده است  در سه طرف ایوان کتیبه کمر بندی به عرض 70 سانتی متر در زمینه لاجوردی به خط ثلث سفید وجود دارد که نام شاهرخی گورکانی نام بانی بنا " حسن بن حسین الحسینی " ، تاریخ اتمام بنا محرم سال 849 هجری قمری و نام بنای این ساختمان " شیخ حسن بن نظظام الدین بنای اصفهانی " خوانده می شود .

حمام افوشته

حمام افوشته که در سطحی پایین تر از کوچه قرار دارد و با پاگردی قبل از ورودی و پله ای به هشتی کوچکی وارد که سنگ نوشته ای به دیوار مقابل در ورودی نصب شده است . در سه جبهه رخت کن شمال شرقی آن سه شاه نشین یا صفه به ارتفاع 5 سانتی متر از کف وراق قرار دارد که صفه شمال شرقی به صورت محرابی پتج ضلعی است . صفه های رواق جنوب غربی حدود 50 سانتی متر از کف وراق بالاتر قراردارد . در وسط هر سه وراق حوض آب کم عمقی با دیواره و فوراه سنگی ایجاد شده است . حوض  میانی به صورت کثیرالاضلاع هشت ضلعی و دو حوض دیگر به صورت شش ضلعی است . سقف کلیه قسمت های حمام از نوع طاق ضربی گنبددار بوده که بلندتر از سطح کوچه قرار گرفته است . حمام افوشته متعلق به قرن 9 هجری قمری بوده و با شماره 1695 مورخ 1364/9/17 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .

 شربت خانه یا بنای چهار صفه

شربت خانه، تک بنایی است کم نظیر که به صورت ساختمانی با فضای مرکزی چهارگوش با دو گوشواره هشت بر دو گوشواره شش بر در چهار ایوان در چهار  جبهه آن به چشم می خورد که بی تردید با ارزش ترین اثر تاریخی نطنز از نظیر هنری  می باشد . بنای اولیه دو طبقه بوده و بر فراز طبقه دوم گنبدی وجود داشته است . فضای داخلی اتاق مرکزی را تزئینات گچ بری و نقاشی های بر جسته تا ارتفاع 1/20 متر از دیوار پوشانده که در نوع خود واقعاً بی نظیر است گر چه قسمت هایی از آن مورد دستبرد قرار گرفتاه و یا نابود شده است. این بنا در تاریخ 1353/7/10به شماره 1006 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .

سر در خانقاه افوشته

جلوخان که به سردر خانقاه مشهور است به عرض دهنه 4/70 متر با دو سکو به عرض 68 و بلندی 70 سانتی متر در طرفین راهروی ورودی آن است . سه جبهه داخلی آن از کاشی های معرق با نقوش گوناگون وشیده شده است . در سه طرف ایوان کتیبه کمربندی به عرض 70 سانتی متر در زمینه لاجوردی به خط ثلث سفید به چشم می خورد که در آن نام شاهرخ گورکانی ، نام بانی و بنا و تاریخ ساخت درج شده است .

سقف این جلوخان بسیار بلند و از نوع طاق ضربی آجری با تزئینات مقرنس گچی بوده است . به گفته سالمندان افوشته که خود ناظر خراب کردن سقف بوده اند ، پس از کاشی های کتیبه ، دیوار سه طرف ایوان را به ارتفاع دو الی دو و نیم مترکاشی های معرق نقش دار که اکنون نیز نمونه هایی از آن در فاصله کتیبه و سقف تیرپوش مشاهده می شود پوشانیده بود و پس از آن به بلندی کمی پوشش گچی و سپس طاق ضربی شروع می شده است.

سطوح جانبی سردر یا ستون های طرفین نیز دارای پوشش کاشی بوده که قسمت بیشتر کاشی های ستون سمت راست ریخته است ، ولی ستون سمت چپ جز قسمت بالای آن که ریختگی پیدا کرده ، سالم و دارای یک حاشیه کمربندی است که در وسط ، مربعی را دور می زند . بالا و پایین این مربع را نغول و طاقنمای تزئینی پوشانده است . بخش بالایی در اثر فروریختگی ناقص ولی طاقنمای پایینی دارای پشت بغل یا لچکی های پوشیده از کاشی معرق با نقوش بسیار زیبا و ارزنده است.

سر در خانقاه افوشته متعلق به قرن نهم هجري قمري بوده و در تاريخ 1353/07/10به شماره 1006 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

خانه تاریخی سورگاه

از ساختمان های قدیم سورگاه فقط یک ساختمان به جای مانده است . این ساختمان ها از موقعیت طبیعی ویژه ای برخوردار بوده اند زیرا ساختمان قدیم موجود بر روی تپه ای سنگی بنا شده و حال آنکه در سمت شمال غربی آن باغ های سرسبز و خرمی در سطحی بسیار پایین تر قرار گرفته که چشم انداز زیبایی برای این ساختمان به شمار می آید . به عبارت دیگر این ساختمان در نقطه ای بسیار بلند و مشرف بر باغ ها و دشت های گسترده سمت شمال غربی و شمال شرقی خود بنا شده است . دنباله این ساختمان ها با شیبی ملایم به طرف جنوب شرقی ادامه دارد . تزئینات داخلی ، پی مستحکم و بستر سنگی از خصوصیات اصلی بنا می باشد.

وجه تسمیه سورگاه

هنگامی که سید واقف به تبلیغ مذهب شیعه دوازده امامی می پردازد و کم کم دامنه این تبلیغات وسعت بیشتری پیدا می کند ، سورگاه را محل تشکیل این اجتماعات قرار می دهد و از مردمی که گرد آمده بودند پذیرایی میکرده و بدین جهت حوض سنگی بزرگی را برای تهیه شربت اختصاص داده بودند و به علت همین پذیرایی ها این محل به سورگاه معروف می شود . 

این خانه تاریخی به شماره 9050 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است .