روستای تاریخی ابیانه

بافت تاریخی ابیانه

روستای تاریخی ابیانه، در ارتفاعات رشته کوه کرکس و در دامنه جنوبی و بر روی بستر سنگی (زیه) واقع شده است. مجموعه بافت تاریخی با عناصر ارزشمند تاریخی آن به دلیل ارزشهای خاص معماری و همچنین ویژگیهای فرهنگی منحصر بفرد به شماره 1089 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است . در جنوب این بافت تاریخی ، دره ای است که بخشی از اراضی کشاورزی و باغهای روستا در آن قرار دارند. پست ترین نقطه در بافت روستا خانقاه فقرا می باشد که در ارتفاع 2190 متری از سطح دریا و مرتفع ترین واحد مسکونی روستا در ارتفاع 2259 متر واقع شده است . بدین ترتیب بافت روستا در بستر شیب داری مستقر شده که 69 متر اختلاف ارتفاع داشته و به دو بخش بافت روستا در بالای گذر اصلی با شیب متو.سط 34/5 درصد و بخش پایین گذر با شیب متوسط 13 درصد که نسبت به بافت شمالی هموارتر است قابل تقسیم می باشد . از منتهی الیه بافت روستا تا قله کوهی که روستا در دامنه جنوبی آن مستقر شده 30 متر اختلاف ارتفاع وجود دارد. این کوه همانند دیوار صخره ای است که دارای شیب متوسط 77 درصد بوده و در بالای آن دو قلعه دفاعی قرار دارد. نهر آبی نیز از میانه روستا و در ارتفاع 2216 متر در راستای غربی – شرقی جریان دارد .

بر اساس مطالعات انجام شده و شواهد موجود ، مکان استقرار اولیه ابیانه در سمت شرق محل فعلی روستا بوده است این مکان از قلعه نزاتون در میان باغات کنونی شروع شده و تا دروازه پایین ادامه داشته است . کاوشهای باستانی نیز استقرار سکونتگاه و سابقه زندگی در این محدوده را تایید نموده است . سکونت و بافت کالبدی از این منطقه به سمت غرب روستا گسترش یافته و به مرور زمان سکونتگاه اولیه تخلیه و خانه سازی در مکان فعلی روستا ادامه یافته است .

بافت تاریخی روستا در دامنه تپه و روبه جنوب قرار گرفته که در عرض شمالی – جنوبی دارای چهار شیب متفاوت است . کمترین شیب در نزدیکی اطراف رودخانه به طور متوسط 5/2 درصد است که بخشی از محله یسمون را تشکیل می دهد . بخش میانی تپه که در دو طرف گذر اصلی روستا قرار دارد با شیب متوسط 24/5 درصد ، قسمتی از محلات یسمون و پل و هرده را در بر می گیرد. قسمت سوم که بخش عمده ای از محل پل و هرده در آن قرار دارد و شمالی ترین قسمت بافت تاریخی را تشکیل می دهد ، شیب متوسط 38/5 درصد دارد . در نهایت بخش صخره ای تپه که همانند یک دیواره عمل میکند در منتهی الیه شمالی تپه واقع شده و دو قلعه هرده و برازا(پل) بر روی این صخره ایجاد شده اند. این دیواره صخره ای حدود 30 متر ارتفاع دارد .

با توجه به شرایط اقلیم سرد روستای ابیانه ، استقرار بافت روستا در ضلع جنوبی تپه امکان بهره گیری از نور آفتاب را فراهم کرده و در تامین شرایط آسایش در روستا موثر می باشد . علاوه بر آن بستر انتخاب شده برای سکونت در زمینهای صخره ای بوده که برای کشاورزی مناسب نبوده ولی بستر مناسبی برای ساخت و ساز و احداث بناها می باشد . یکی از دلایل ماندگاری طولانی خانه های گلی ابیانه نیز همین بستر صخره ای آن است . استقرار در دامنه تپه و وجود صخره سنگی همانند یک دیواره 30 متری در قسمت شمالی آن ، در مواقع نامنی حفاظت خوبی ایجاد کرده است .

رنگ قرمز و پلکانی بودن ساختمانهای بافت تاریخی دو خصویت بارزسیمای روستای ابیانه می باشد و تصویر بصری آن در اذهان هر بیننده این دو ویژگی را تداعی می کندکه ترتيب باغات سرسبز، ساختمانهاي پلكاني قرمز رنگ، تپه ها و كوههاي بلند كه در ضلع شمال روستا قرارگرفته اند، درمعرض ديد قرار خواهند گرفت. ساختمانهاي به هم فشرده و چند طبقه گنبد نيلگون زيارت در سمت شرقنيز از ديگر مشخصات اين مجموعه تاريخي است كه از هماهنگي و هارموني متوازني برخوردار است. در اين افق ديد به خوبي ميتوان همخواني با طبيعت و استفاده مناسب از زمين و محيط در اختيار را به خوبي مشاهده كرد.در صورتي كه از نزديك و داخل بافت به سيماي آن نگريسته شود، پرسپكتيوهاي بديعي در كوچه ها و گذرها مشاهده ميگردد.

در اين پرسپكتيوها، كنجها، پخها و زواياي ديد و مراحل تكامل هنر معماري روستا قابل ملاحظه بوده و نمونه هاي متعددي از توجه به طراحي بافت و سيماي عمومي روستا قابل مشاهده است. به طوري كه در مواردي ايوانها و پنجرههايي در معرض ديد عابران قرارميگيرد كه صرفاً به خاطر منظر عمومي و ديد عابران طراحي و ساخته شدهاند. مثلاً منزل حقيقي در سر راه پخونگاه از جمله اين موارد است. موقعيت قرارگيري اين ساختمان در يك سه راه پرتردد موجب شده كه ايواني بر بالاي سردر ورودي و در پاگرد پله احداث گردد. اين ايوان هيچگونه كاربرد داخلي ندارد و احداث آن صرفاً به خاطر منظر بيروني ساختمان بوده است. بسياري از ايوانهاي موجود در روستا اصولاً كاركرد داخلي ندارند و عمدتاً به خاطر ايجاد فضاي بصري مناسب براي عابران طراحي شده اند در مقياس خردتر و ديد نزديكتر به دقت به طراحي و اجراي نماي ساختمانها پرداخته شده و جزئيات اجرائي، درها و

پنجره هاي چوبي از جمله شاخصه هاي سيماي عمومي روستا مي باشند. به جرأت ميتوان گفت كه سيماي عمومي روستا موزه اي از انواع درها و پنجره هاي چوبي است كه يادآور اين صنعت در دوران صفويه است. 1به دليل همين ويژگي است كه تقريباً تمامي گردشگران بدون آن كه وارد فضاهاي داخلي ساختمانها شوند )به جز بناي زيارت( از روستا بازديد كرده و ضمن توجه به هنر ومعماري روستا، رضايت نسبي آنها حاصل ميگردد. در واقع آنچه در اذهان عمومي وجود دارد، تصوير ذهني از سيماي عمومي روستا است. ثبت تمامي كالبد روستا در سال 1354به عنوان ميراث فرهنگي ايران، عمدتاً ناشي از وجود اين تركيب، توازن و هماهنگي در سيماي عمومي روستا بوده است در روستاي ابيانه يك گذر اصلي وجود دارد كه دروازه بالا در غرب روستا را به دروازه پائين در شرق روستا متصل ميكند. اين گذر كه در زبان محلي به آن راشته یا راسته به معني راه مستقيم گويند، در مركز روستا همچون ستون فقرات بافت عمل ميكند. مراكز اصلي مذهبي روستا همچون مسجد جامع، حسينيهها )محل نخلها(، زيارت امامزادگان يحيي و عيسي (ع)، آب انبار اصلي روستا و آتشكده در كنار اين مسير قرار گرفته و بخشهاي جنوبي و شمالي از طريق كوچه هاي شمالي و جنوبي به اين گذر متصل ميگردند علاوه بر معابر اصلي روستا، ساباط ها يا به عبارتي گذرهاي سرپوشيده، از عناصر لاينفك بافت تاريخي روستاي ابيانه محسوب مي شوند. به طور كلي در روستاي ابيانه 49ساباط وجوددارد كه از اين تعداد، 4ساباط در گذر اصلي روستا (راسته)، 21ساباط درمحله پل، 14ساباط در محله يسمون و 10ساباط در محله هرده واقع شده اند.

سازمان ميراث فرهنگي در سال 1354محدوده اي را به عنوان عرصه ثبتي ابيانه مشخص كرد كه حدود 17/3هكتار مساحت دارد.ساختمان هاي دبستان، دبيرستان، درمانگاه و كارخانه برق كه بين سالهاي 1326و 1345احداث شده بودند، در منطقه پنجه علي قرار گرفته اند. همچنين مسجد حاجتگاه متعلق به دوره صفويه و باقيمانده قبرستان قديمي ابيانه در اين محدوده قرار گرفته و مسجد پنجه علي نيز در منتهي اليه آن واقع شده است.

روستاي ابيانه داراي 6محله با نامهاي هرده، يسمون، پل، پخونگاه، زيارگاه و پنجه علي ميباشد. به جز محله پنجه علي كه منطقه توسعه يافته در 30سال اخير است، بقيه محلات ابيانه مربوط به بافت تاريخي روستا هستند. در يك تقسيم بندي كلي تر و براساس آنچه در روستا معروف است، محله پخونگاه زيرمجموعه محله يسمون و محله زيارگاه زيرمجموعه محله پل قرار دارد. بدين صورت بافت قديم داراي 3محله هرده، يسمون و پل بوده است محله پل و اكثر مساحت محله هرده در شمال گذر اصلي روستا و در دامنه اي پر شيب قرار گرفته و محله يسمون و پخونگاه درجنوب گذر اصلي و در شيب ملايمي واقع شده اند. محله زيارگاه و پنجه علي هم در شمال غربي روستا واقع شده اند. حدود 65درصد مساحت محله زيارتگاه به كاربري هاي آموزشي، بهداشتي و توسعه بافت مسكوني در باغات تعلق دارد. محله پنجه علي (توسعه جديد) نيز كه مساحتي حدود 109300مترمربع دارد. اين مساحت به تنهايي حدود 60درصد بافت قديم روستا است. با وجود اين كه روستا به چند محله مختلف تقسيم شده، اكثر تأسيسات عمومي روستا در محور گذر اصلي و جنوب اين گذر قرار گرفته اند. تمركز اين تأسيسات در اين محور و جنوب آن مي تواند به دليل تسهيل دسترسي اهالي روستا و عبور آب از محور آن باشد. طي 50سال اخير مراكز آموزشي و بهداشتي روستا در محله زيارگاه ساخته شده اند كه دليل اصلي آن وجود زمين خالي در اين منطقه مي باشد.

مجموعه بافت ارزشمند روستا دارای ضوابط مصوب بوده که بخشی از آن به شرح ذیل می باشد:

کلیه اقدامات از قبیل نو سازی ، تعمیر گسترش ،کاهش ،تغییر کاربری و هرگونه دخل و تصرف در کلیات و جزئیات عرصه تاریخی ابیانه لازم است تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی ،گردشگری و صنایع دستی و با توجه به اصول و ضوابط زیر انجام گردد:

دیوارها از مصالح سنتی ساخته شود و به کار بردن هر نوع مصالح و یا اندودهای دیگر در نماها و دیوارهای خارجی کلیه ساختمانها نظیر نمای آجری و سیمانی و .... ممنوع است. در صورت استفاده از آجر بایستی فرم و حجم بیرونی هماهنگ با الگوی سنتی ابیانه باشد و همچنین رو کار کاهگلی رعایت شود.

درب و پنجرها چوبی و ابعاد و تزیینات آن مطابق الگو و تناسبات موجود ساختمانهای قدیمی باشد.

در مرمت بنا ها هیچ گونه دخل و تصرفی در پلان ، نما ،ابعاد درب و پنجره و احجام بنا مجاز نخواهد بود.

جابجایی و خارج کردن هر گونه مصالح و عناصر ساختمانهای ارزشمند قدیمی ممنوع است.

جهت حفاظت کالبدی از بافت و ابنیه و حفظ سیمای تاریخی ارزشمند روستا لازم است مالکین واحدهای متروک و سایر واحدهایی که نیاز فوری به مرمت دارند با هماهنگی پایگاه میراث فرهنگی ابیانه سریعا نسبت به مرمت بناهای خود اقدام کنند.

پشت بام پس از ایزوله مناسب ترجیحا اندود کاهگل و با آجر ختایی فرش گردد.

کولرها و دستگاههای خنک کننده در مکان پوشیده ایی قرار گیرد تا در معرض دید نبوده و برای اجرای آن محلی در نقشه ساختمان طراحی گردد.

لازم است ساختمانهایی که قبلا مغایر با اصول فوق مرمت،باسازی ،نوسازی و یا احداث شده اند به تدریج نسبت به اصلاح و تغییر با توجه به الگوی سنتی معماری ابیانه با نظارت میراث فرهنگی اقدام نمایند.

هر اقدامی در جهت تخریب طبیعت و منظر روستا از قبیل قطع درخت ، خاکبرداری ، کوه بری ، تبدیل باغات و اراضی کشاورزی ، تخریب چشمه ها تغییر مسیر جریان آب و .... ممنوع است.

هر گونه ساخت و ساز ، نصب دکل برق ، آنتن تلویزیون و نظایر آن در روستای تاریخی ابیانه باید با تایید میراث فرهنگی ابیانه باشد.