نطنز یکی از شهرستان های استان اصفهان است که در شمال این استان قرار دارد ، قرار گرفتن شهر در مجاورت کویر مرکزی ایران و برخورداری از جغرافیای طبیعی منحصر به فرد ، همانند دشت های وسیع و کوههای بلند سبب شده این شهر باستانی در تحولات تاریخی به نحو موثری ایفای نقش نماید . وجود آثار پیش از اسلام به مانند سنگ نگاره ها، آتشکده، قلعه ها و اثار دوران اسلامی مانند مجموعه مسجد جامع و شیخ عبدالصمد بر استمرار اهمیت این منطقه از ادوار پیش از تاریخ تا عصر حاضر حکایت دارد. بافت تاریخی شهر نطنز دربردارنده دوره های مختلف تاریخی – اسلامی می باشد.
روند شکل گیری شهر نطنز را در چند جهت میتوان بررسی نمود: شهر نطنز دقیقاً در دامنه کوه کرکس قرار داردمنطقه ای بسیار خوش آب وهوا در دل کویر، شهر نطنز در بین دو رود دائمی «طامه» و «اوره» شکل گرفته است. البته شایان ذکر است که نطنز سرشار ازرودخانه های فصلی است در شهر نطنز هیچ اثری از حصار شهری وجود ندارد بنابراین در تاریخ نطنز هیچ تجاوز یا جنگ سراسری و مهم به جز غارتهای محلی و منطقه ای دیده نمی شود شاید به همین خاطر باشد که آثار تاریخی نطنز تنها دستخوش تخریب و فرسایش بوده اند پرواضح است که کوه کرکس، این شهر زیبا را در آغوش گرم خود گرفته و از هرگونه خطر و تجاوزی مصون داشته است. این شهر مأوای مناسبی برای عبور کاروانیان و بازرگانان آن زمان بوده است وجود کاروانسرا در قصبه مرکزی، کاروانسرای عباسی در کنار جاده قدیم و همچنین شربت خانه ی افوشته برای استراحت گاههای کوتاه مدت خود دلیلی بر این ادعاست در حدود 20کیلومتری شهر نطنز، محوطه باستانی اریسمان قرارگرفته است که آثاری از ذوب فلز در آن یافت شده است شاید بتوان گفت که در آن زمان نیز شهر نطنز بعنوان یک منطقه ییلاقی برای ساکنین تمدنهای تاریخی در خود نطنز و مناطق همجوار همچون اریسمان و میلاجرد عمل می نموده است و مردم آن زمان نیز پی به وجود چنین نعمتی در دل کویر برده بودند شهر نطنز دارای آثار تاریخی بسیاری از دوره دیلمیان تا ایلخانی و تیموری بوده است اما در دوره صفوی آثار بسیاری در این منطقه ساخته شده است که خود حاکی از توجه حاکم نشینان پایتخت آن زمان به این شهر بوده است و در گسترش این شهر سهم به سزایی داشته است آثاری همچون کاروانسرای کوهاب ، و شکارگاه عباس آباد مربوط به این دوره تاریخی می باشند. ازاین رو به نظرمی رسد شهر نطنز تمامی معیارهای ذهنی استاد پیرنیا را در دل خود داشته است آب، قابلیت دفاع، واقع شدن بر سر راههای بازرگانی و مجموعه ای از سکونتگاهها به نام قصبه، افوشته، سرشک، مزرعه خطیر، وشوشاد و بامیر در دامنه کوه کرکس و درمیان حجم عظیمی از باغات، باغشهر نطنز را تشکیل میدهند نطنز به گواه وجود سنگ نگاره ریشه در دوران بسیار کهن نوسنگی دارد ضمن آنکه آتشکده و قلعه باغباد افوشته را نیز ساسانی میدانند مسجد جامع نطنز بر اساس شواهد موجود از آثار دوران دیلمی است و احتمالاً شهر در این دوران رونق فراوان داشته است که دارای چنین مسجدی بوده است پس ازآن، آثاری مانند مسجد میر و قلعه ای که امامزاده عبدالله در محله بامیر بر آن نشسته نشانی از دوران سلجوقی در این منطقه است خانقاه شیخ عبدالصمد که مناره بی نظیر آن نشان و راهنما در نطنز است و خط آسمان نطنز را در میان انبوه درختان میشکافد و مسجد جامع سرشک که مربوط به دوران شکوفایی نطنز در زمان ایلخانان مغول است، از دیگر ابنیه این باغ شهر خفته در دل کویر است در دوران تیموری بیشترین آثار را در افوشته داریم که محل سکونت اغنیا بوده است و آثار به جامانده از سید واقف مربوط به همین دوران است نطنز در دوره صفویه پایتخت تابستانی شاهان صفوی میشود، کاروانسرای کوهاب ، گنبد رویایی و زیبای باز از این دوران به جا مانده است چهار حسینیه اصلی نطنز (مرکزی، باغستان، افوشته و سرشک) مربوط به دوران قاجار میشود خانه های زیادی از دوران پهلوی در نطنز باقی مانده که برخی ازلحاظ هویتی ساز بسیار متفاوت از تفکری که در دوران پیشین خود وجود داشت می زنند در بررسی سیمای شهر نطنزمی توان آثار ذکرشده را از هسته اولیه شکل گیری تا به امروز، ارتباط آنها و تغییراتی که در ایام مختلف به واسطه عواملی چون حاکمیت، شریعت و آیینها، فرهنگ و غیره در هویت بافت تاریخی ایجاد شده است را دید.
به اجمال دسته بندی محلات و مجموعه های مهم در بافت تاریخی نطنز مرور میشود:
مجموعه مسجد جامع نطنز مهمترین مجموعه شهري در نطنز است این مجموعه شامل مسجد جامع، خانقاه، آب انبار، حمام و حسینیه بوده که در مرکز بافت قدیم شهر نطنز واقع شده است.
مجموعه شهري خواجه شامل مسجد، حمام و آب انبار است که در محله خواجه قرار دارد.
مجموعه شهري مسجد میر نیز شامل مسجد، حسینیه و آب انبار است که حسینیه فعلي آن جدیدالاحداث است.
مجموعه شهري باغستان شامل مسجد، حسینیه، آب انبار و حمام بوده که حمام قدیمي تخریب شده و به جای آن دوباره حمام ساخته اند.
مجموعه شهري بازار شامل مسجد، بازار، میدان، آبانبار و چندین کاروانسرا بود که مرکز فعالیتهای اقتصادي بافت قدیم نطنز بوده است.
مجموعه شهري کوچه فارح شامل مسجد، حسینیه و حمام است.
مجموعه شهري شهرینان شامل مسجد، حسینیه (جدیدالاحداث) و آب انبار است این مجموعه در شمال شرقي محله قصبه قرار دارد.
مجموعه شهري مزرعه خطیر شامل مسجد، حسینیه، آب انبار و حمام است که حمام آن تخریب شده، به جای حسینیه قدیمي، ساختمان جدیدي احداث شده، مسجد آن هم نوساز است.
مجموعه شهري وشوشاد شامل مسجد، میدان، حمام و آب انبار است.
مجموعه شهري ریسه شامل مسجد، حمام و حسینیه است و در تعامل با افوشته است.
مجموعه شهري مزیدآباد شامل مسجد، حسینیه و حمام است که به تازگی حسینیه ای در آنجا ساخته شده ولي
در گذشته براي انجام امور مذهبي به افوشته میرفتند.
مجموعه شهري سرشک از اعتبار فراواني برخوردار بوده و شامل مسجد، حسینیه، حمام، آب انبار و آسیاب آبي است.
مجموعه شهري افوشته از مهمترین مجموعه های شهري نطنز، است این مجموعه شامل مسجد، حسینیه، آب انبار،خانقاه، حمام، سورگاه، شربت خانه و عصارخانه بوده و با افوشته، ریسه، سرشک، مزیدآباد، رهن و وشوشاد در ارتباط است.به لحاظ حاکمنشین بودن افوشته، مجموعه ذکرشده از اعتبار فراواني برخوردار بوده است.
نکته ای که در تمامي مراکز شهري یادشده مشترک است نبود کاروانسرا در مجموعه های یادشده است، که همگي ازکاروانسراهاي قصبه استفاده میکردند، خصوصاً کاروانسرایي که در مسیر حرکت کاروانسرا در محدوده قصبه (کاروانسرای بازار) قرار داشته از رونق فراواني برخوردار بوده است ارتباط مجموعه های شهري ذکرشده بیشتر حول دو مجموعه اصلي شهر نطنز، یعنی مجموعه مسجد جامع نطنز و مجموعه افوشته جریان دارد مجموعه شهري مسجد جامع نطنزکه ارتباط دهنده اصلي، مابین مجموعه های موجود در مرکز شهر نطنز بوده که وجود چندین کاروانسرا در این محدوده باعث ارتباط بیشتر سایر مجموعه ها با این مجموعه شده است مجموعه شهري افوشته هم به عنوان مرکز حکومتي محلات نطنز هرکدام دارای حسینیه جداگانه هستند که به نام همان محل معروفند.حسینیه های نطنز در زمان احداث در دوره قاجار ازنظر شکل دارای یک صحن مربع یا مستطیل بودند و برحسب موقعیت محله و منطقه کوچک و بزرگ ساخته شده بودند در اطراف صحن حسینیه غرفه هایی در دوطبقه ساخته شده که طبقه پایین برای مردان و طبقه بالا مخصوص زنان بوده است امروزه هرچند حسینیه های محلات نطنز مرمت و بازسازی شده اند اما سعی شده است فرم قدیمی بنا تا حدود زیادی حفظ شود نطنز دارای چهار تکیه تاریخی و بنیادین است که عبارتند از :
1- حسینیه مرکزی (مرکز شهر)
2- ارشاد علیا
3- افوشته
4- سرشک
بافت تاریخی نطنز 11 محله تاریخی (قصبه، باغستان، رهن، وشوشاد، مزیدآباد، مزرعه خطیر، سرشک، کندز، ویشته و ریسه ) را در خود جای داده است .
شهر نطنز در میانه پهنه ای با دو نظام از شیب متفاوت 0 - 5درصد و 5 - 10درصد مستقر است که شیب 5-0 درصد تنها بخش کوچکي از جانب شرقي شهر را در خود جای داده است درحالیکه بخش اعظم شهر بر حوزه شیبي 5 - 10درصد، منطبق است علاوه بر این حوزه دروني شهر نطنز نیز، خود قابل تقسیم به دو منطقه متفاوت به لحاظ شیب است که منطقه اول با استقرار در شمال غربي شهر از شیب متوسط 6/6درصد برخوردار بوده و منطقه دوم که بیشترین سطح از شهر نطنز را شامل میشود شیب متوسط برابر 5/2درصد را دارا است لازم به ذکر است در هر دو منطقه مذکور، جهت شیب حدوداً از غرب به شرق است لیکن شهر نطنز از شیب های موضعی که از وجود تپه های طبیعی پراکنده در سطح شهر حاصل شدهاند نیز برخوردار است . شیب زمین در نطنز بر تیپولوژی و جهت قرارگیری خانه نیز تأثیرگذار بوده است؛ قرارگیری پلکانی خانه در مناطق با شیب زیاد، کاهش فضاهای خالی و تراکم در واحدهای مسکونی و بافت، عدم جهت گیری ثابت خانه ها مطابق رونهای راسته، کرمانی و اصفهان ازجمله این تأثیرات است همچنین شیب زمین بر نوع خانه ها تأثیرگذار بوده است به طوریکه خانه هایی که در زمینهایی با شیب زیاد بناشده اند در محله هایی مانند مزرعه خطیر و سرشک) دارای ویژگیهای زیر هستند:مقیاس خانه ها کوچک میشود؛خانه رویهم واقع میشود؛الگوی خانه ها به مناطق کوهستانی نزدیک میشود ،اما در خانه هایی که در زمینهایی با شیب کم واقع شده اند.
در محله هایی مانند قصبه مرکزي و افوشته خانه های بزرگ با مقیاس بیشتری نسبت به مناطق با شیب زیاد دیده میشود؛الگوی حیاط مرکزی در ساخت خانه ها دیده میشود؛الگوی خانه ها به الگوی مناطق گرم و خشک نزدیک میشودالگوي شکل پر و خالی خانه های نطنز را میتوان در پنج الگویي که در زیر مشاهده میشود (یکطرفه با حیاط یاباغ - دوطرفه- Lشکل – سه طرفه - حیاط مرکزي) خلاصه نمود این الگوها داراي یک جهت ثابت جغرافیایي نیست ودر جهت های مختلف داراي چرخش است، به طور مثال میتوان به خانه های میر ترابیها، ارباب زادگان هاشمي و عمارت اشاره نمود که در حال حاضر این خانه ها هنوز وجود دارند ،الگوی ورودی در خانه های نطنز؛ در اکثر خانه های نطنز ،الگوی ورودی به صورت «معبر - هشتی - راهرو - حیاط» است راهروها عمدتاً با یک پیچ وارد خانه میشود که این حرکت به منظور رعایت اصل محرمیت در خانه ها است در برخی از خانه ها نیز پس از ورود به هشتی خانه یکی از مسیرها به سمت باغ که در مجاورت خانه است میرود میتوان این نکته را مشاهده کرد که جهت گیری خانه های نطنز داراي جهت گیری ثابتي نیست به گونهای که نمیتوان بر اساس تقسیم بندی پیرنیا رون خانه ها را مشخص نمود دلیل جهت گیری متفاوت خانه ها را میتوان در واقع شدن بسترخانه ها در شیب و همچنین وجود باغات دانست که عامل مهمي در شکل گیری بناها است.
معمار خانه های نطنز با طراحي جداره های متناسب با نیاز اقلیمي هر فضا به تغییر جهت خانه ها نسبت به شرایط بهینه قرارگیري پاسخ داده است با توجه به جهت جغرافیایي و آفتاب و سایه ها میتوان تشخیص داد که چه بخشهایی در تابستان و زمستان براي زندگي مناسب است. همچنین محدوده بافت تاریخی نطنز که به شماره 939 در تاریخ 1387/9/23به تایید سازمان وقت میراث فرهنگی رسیده و بمنظور حفظ ارزشهای تاریخی و فرهنگی آن مجموعه ضوابط و مقرراتی برای آن به شرح ذیل مصوب گردیده است :
ضوابط عرصه و اعیان اثر:
1- هرگونه اقدامی که منجر به تخریب عرصه و اعیان اثر گردد ممنوع است.
2- هرگونه دخل و تصرف، مرمت، ایجاد تأسیسات رفاهی، ساماندهی محوطه، احیا وتوسعه در عرصه و اعیان اثر در تمام یا بخشی از آن بدون صدور مجوز از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ممنوع است.
ضوابط حریم درجه یک:
3- با توجه به وجود پتانسیلهای لازم گردشگری در این مجموعه، توجه سازمانهای ذیربط جهت احیا و ساماندهی این محور ارزشمند (با نظارت سازمان میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری) ضروری است.
4- لازم است محدوده های مشخص شده با (حدفاصل مسجد جامع، حمام وآبانبار) جهت طرح بهسازی و احیای محور تاریخی، موردتوجه ویژه قرارگرفته وکاربری متناسب با مجموعه و بافت برای آنها پیشنهاد گردد.
5- با توجه به ارزش ویژه محدوده مشخص شده با حدفاصل مسجد جامع و آتشکده لازم است جهت طرح بهسازی و احیای محور تاریخی، این محدوده آزادسازی و موردتوجه قرار گیرد.
6- حفظ و احیای بناهای بـاارزش مشخص شده در این حریم جهت بیان ارزشهای تاریخی ـ فرهنگی این مجموعه لازم و مالکین جهت تجدید بنا مکلف به استعلام از سازمان میراث فرهنگی میباشند
7- ارتفاع بناها در این محدوده از سطح معبر مجاور یک طبقه، چهار و نیم مترتعیین میشود و ساختمانهای بلندمرتبه داخل حریم در وضعیت فعلی باقیمانده وپس از پایان عمر مفید آنها طراحی جدید، مطابق با ضوابط این حریم صورت پذیرد.
8- در این محدوده احداث بنا با کاربریهای کارگاهی و صنعتی غیر مرتبط با صنعت گردشگری ممنوع است.
9- هرگونه تفکیک و یا تجمیع، صدور پروانه و پایان کار ساختمانی در محدوده این حرایم باید با استعلام از میراث فرهنگی و مطابق طرحهای تهیه شده توسط این سازمان صورت پذیرد.
10- با توجه به قدمت این محله (قصبه) و ارزش تاریخی آن، لازم است نامگذاری زیر محله ها و همچنین معابر آن بر طبق نامهای قدیم خود بوده و هرگونه تغییر نام دراین معابر ممنوع است.
11- حفظ قنوات، باغات و درختان کهنسال موجود در این محدوده لازم و تخریب و تغییر کاربری آنها ممنوع است
12- معابری که با مشخص شده اند دارای ارزش تاریخی ـ معماری میباشند لذا لازم است ایجاد دسترسی جدید، تغییر و تعریض، تغییر سطح کف و بدنه سازی با تأیید میراث فرهنگی صورت پذیرد.
13- استفاده از مصالح غیرمتعارف و ناهماهنگ با معماری مجموعه (به ویژه سقفهای شیبدار، آلومینیوم، شیشه های رنگی، رفلکس و سیمانکاری) در این محدوده ممنوع است.
ضوابط حریم درجه دو:
14- به منظور حفظ منظر طبیعی و ارزشهای زیست محیطی تخریب، تفکیک و تغییرکاربری باغات و قنوات موجود در این محدوده ممنوع است.
15- اجازه هرگونه ساخت وساز در این محدوده تنها در حد تثبیت وضع موجود و برابر ضوابط باغات است.
16- عریض کوچه باغهای موجود در این محدوده ممنوع است.
17- دیوار کوچه باغها و بدنه های خارجی با مصالح بومی منطقه مرمت شوند و به کار بردن هر نوع اندود دیگر ممنوع است.
ضوابط حریم درجه سه:
18- جهت ایجاد هماهنگی نظام ساختوساز در جبهه غربی خیابان مالک اشتر، لازم است هرگونه صدور پروانه، تفکیک، فعالیت عمرانی، ساختوساز و تعریض گذرها و با هماهنگی و استعلام از میراث فرهنگی، صورت پذیرد.
19- راسته های تاریخی و ارزشمندی که توسط خیابان قطع شده، حفظ و سعی به تقویت آنها گردد.
شایان ذکر است علاوه بر شهر نطنز که دارای بافت تاریخی است در دیگر نقاط شهرستان نیز بافت های تاریخی وجود دارد که حفظ هر یک از آنهابلحاظ هویت بخشی به آن مناطق دارای ارزش خاص می باشد :
بخش مرکزی حوزه برزرود و چیمه رود :
هنجن : در ارتفاع 1560 متری از سطح دریا ،دارای آب و هوای کوهستانی ، آثار شاخص : قلعه دوره سلجوقی ثبت ملی ، بقعه امامزاده داود (ع) ثبت ملی دوره تیموری ، بقعه بی بی زینب خاتون ، مسجد جامع و حسینیه ،بافت تار یخی روستا دارای خانه های تاریخی دوره قاجاری.
یارند : در ارتفاع 1820 متری از سطح دریا ، آب و هوای کوهستانی ، 5 رشته قنات ، درختان کهنسال ، دو حسینیه تاریخی و آب انبار تاریخی.
کمجان: 1860 متر از سطح دریا ، آب و هوای کوهستانی ،گورستان قدیمی خانه های بجا مانده از دوره قاجاری ، آثار شاخص حمام تاریخی ، بقایای دیوار قلعه بایزید در مزرعه کروند ، چنار کهنسال -
برز: ارتفاع 1890 متر از سطح دریا ، آب و هوای کوهستانی و سرد ، قبرستانهای قدیمی با قدمت 400سال
طره: ارتفاع 1950 متر از سطح دریا ، آب و هوای سردا و کوهستانی ، آثار شاخص آسیاب آبی ، مسجد قدیمی برج عقاب ، دربهای چوبی با تزیینات منحصر بفرد ، قبرستان 2000 ساله ، خانه های قدیمی با قدمت دوره قاجاری و صفوی.
ابیانه : بصورت مجزا توضیح داده شده است .
ولوگرد : دارای بافت پلکانی ساختمانهای مسکونی ، اکثراً با مصالح چوب و سنگ و خشت
چیمه : ارتفاع 2000متری از سطح دریا ، آب و هوای سرد کوهستانی ، محله های قدیمی بجا مانده از دوره قاجار و صفوی
بیدهند : ارتفاع 2100 متری از سطح دریا ، آب و هوای سرد و کوهستانی ، امامزاده سلیمان (ع) با قدمت دوره صفوی – خانه ها با مصالح سنگی
فریزهند : ارتفاع 2200 متری از سطح دریا ، آب و هوای بسیار سرد در زمستان و تابستانی دلپذیر ، داری چشمه معدنی و درمانی آب سرخ ، حسینیه قدیمی ، حمام قاجاری و منبر تاریخی 900 ساله
روستاهای دارای بافت تاریخی بخش مرکزی نطنز :
1 – روستای خفر
2 – روستای جزن
3 – روستای دستجرد
4 – روستای میلاجرد
5-ابیازن
6- مزده
7- طار
8- روستای منحصر بفرد ( وش)
روستاهای بخش امامزاده ( بادرود ) دارای بافت تاریخی :
1 - متین آباد
2- ده آباد
3 - فمی
4 - عباس آباد
نام ●
ایمیل شما ●
پیام شما ●
تصویر امنیتی ● ●