مجموعه مسجد جامع و آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد نطنزی
در ورای باغستان های سرسبز مرکز شهر نطنز مناره ای سر به فلک کشیده و گنبدی هرمی شکل در کنار آن توجه هر تازه واردی را به سوی خود معطوف می دارد . این مناره بخشی از مجموعه بسیار نفیس مسجد جمعه و آرامگاه عالم ربانی و عارف روشن ضمیر سده هشتم هجری قمری « شیخ نورالدین عبدالصمد اصفهانی نطنزی » وسردر خانقاه او می باشد که قسمت هایی از آن از دستبرد مصون نمانده و زینت بخش موزه های كشورهاي بيگانه گردیده است . ولي آن چه كه موجب دلگرمي و سرافرازي است آنكه آثار بجاي مانده نيز در نوع خود كمتر همتا و مانندي دارد آن چنانكه هر بيننده آگاه به رموز آثار ملي و باستاني ، از ديدن آن دچار شگفتي و اعجاب مقرون به تمجيد و تحسين مي گردد. شمال و جنوب و مغرب اين مجموعه را كوچه هاي باريكي فرا گرفته كه در سمت جنوب وسعت بيشتري پيدا كرده و به صورت ميدان كوچكي در آمده است. به گفته دونالدن ويلبر «تركيب رنگهاي روشن تزئينات خارجي ابنيه در مقابل درخت كهنسالي كه بر آن ها سايه افكنده و رنگهاي مختلف كوهستان منظره جالب توجهي بوجود آورده كه شخص را به ياد نقاشي هاي مينياتور ايراني مي اندازد.
این مجموعه که شامل شبستان هشت ضلعی گنبددار مسجد، آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد ، سردر خانقاه و مناره مرتفعی می باشد به استثنای شبستان گنبددار که از بناهای دوره دیلمی است ، بقیه مربوط به دوره ایلخانان مغول می باشند که در فاصله سال های 704 تا 725 هجری قمری بنا گردیده است.
گنبد آجری
همانگونه که اشاره شد در انتهای ایوان جنوبی دو ورودی تعبیه شده که ایوان را به شبستان پشت آن متصل می کند. از ظواهر امر چنین استنباط می گردد که این شبستان هشت ضلعی که گنبدی آجری بر آن استوار گردیده ، جزئی از مجموعه احداثی دوره ایلخانان مغول است حال آنکه حقیقت امر چنین نبوده و با توجه به چگونگی موقعیت مکانی شبستان این موضوع کاملاً آشکار می گردد زيرا شبستان بر محور ايوانهاي جنوبي و شمالي صحن واقع گرديده و فقط ورودي سمت راست شبستان در امتدادد شبستان قرار گرفته است. پروفسور آندره گدار باستان شناس شهير فرانسوي در مورد اين شبستان چنين اظهار نظر كرده است.« از عجايب اين بنا كه تا به حال نظيرش را نديده ام اين است كه شبستان بر روي محور صحن و ايوانهاي شمالي و جنوبي واقع نگشته لكن فرضه كه به شبستان راه دارد به امتداد محور باز مي گردد. در قسمت وسط ديوار عقب ايوان جنوبي قطعه بنايي نمايان است كه براي آنكه از وجود آن قطعه ديوار ناجور و بد شكل نشود محراب ديگري در آن كنده اند.
وضع کنونی مسجد
مسجد کنونی از شبستان هشت ضلعی گنبدداری که مشرف بر صحن است و چهار ایوان اصلی و نمازخانه ها و دهلیز هایی که اضلاع صحن را به یکدیگر می پیوندد تشکیل گردیده و مصالح به کار رفته در آن آجر و آهک و پوشش گچ می باشد. مسجد دارای سه ورودی است ، یک ورودی جنوبی و دو ورودی شمالی که ورودی های شمالی هم سطح حیاط بوده ولی ورودی جنوبی دالان نسبتاً وسیعی است به طول 16/82 متر که با دوازده پله وسیع به سطح کوچه جنوبی می رسد و این اختلاف سطح موجب گردیده که بخش جنوبی مسجد در گودی قرار گیرد . مسجد به سال 704 هجري قمري به دستور خليفه فرزند حسين ماستري و به كوشش شمس الدين محمد ابن علي نطنزي بنا گرديده است ، زيرا در كتيبه سر در جنوبي مسجد با حروف مينايي فيروزه رنگ بر متني زرد روشن و مات جملات زير خوانده مي شود :
«بسم الله الرحمن الرحيم ،امر بعمارات المسجد في المسجد المولي المعظم و الصاحب الاعظم دستور ممالك العالم الممهد قواعد الخير و الكرم زين الدنيا و الدين خليفه ابن حسين الماستري بمساعي الصدر المعظم شمس الدين محمد ابن علي النطنزي في سنه اربع و سبعائه بنای مسجد در این مکان ابتدا به ساکن نبوده است و بانی این زمین را به علت وجود جای کافی بدین امر اختصاص نداده است ، زیرا مجموعه کنونی به پیرامون مسجدی دیگر بنا گردیده است . گرچه وجود تنگناها و گنبد آجری عهد دیلمی خود مبین این امر است ولی ترتیب کار چنان داده شده که تمامی این بناها در ظاهر مجموعه واحدی را نشان می دهند . ستونهاي دو طرف سردر كه آجري است و بخشي از آن مورد مرمت قرار گرفته شامل دو طاقنماي تزئيني در متن نغول در دو طبقه است كه در فاصله بين طاقنماي زير و رو سنگ نبشته اي نصب شده است . سنگ نبشته سمت چپ فرمان شاه عباس اول بوده و از مرمر سفيد و نوشته آن به خط ثلث برجسته است به ابعاد 75*45 سانتيمتر و شانل 17 سطر است و سنگ نبشته سمت راست فرمان حسام السلطنه قاجار به ابعاد 28*31 و به رنگ خاكستري و متن آن حاوي هفت بيت شعر است كه به خط نستعليق برجسته كنده كاري شده است.
سر در داراي در چوبي منبت كار ي است كه به سوي پلكان ها و راهروي وسيع پشت آن باز مي شود. راهرو ورودي جنوبي از سطح كوچه پائين تر بوده و با ده پله به كف آن مي رسند. دالان ورودي جنوبي از طريق پله كاني از يك سو به بام و از سوي ديگر به اطاق پشت آرامگاه شيخ نور الدين عبدالصمد و توسط راهروهاي فرعي به شبستان بزرگ ،شبستان نوساز احداثي بر خرابه هاي خانقاه ،آرامگاه شيخ عبدالصمد ، حياط مسجد و حياط خلوتي در آن آبريزگاه ايجاد شده اتصال دارد. صحن مسجد فضاي مربع شكلي است به طول 14/06 متر كه در چهار سوي آن چهار ايوان بزرگ و كوچك و راهروهايي چند بنا گرديده است . در ميان حياط فضاي گودي است كه با هشت پله وسيع به كنار قنات آبي پايان مي گيرد كه نه تنها آب مورد نياز ساكنين پيرامون مسجد را در سابق تامين مي نمود بلكه با وجود پيدايش و گسترش شبكه آب لوله كشي هنوز نيز آب اين قنات جهت آشاميدن مورد استفاده قرار مي گيرد. ايوان هاي مسجد داراي طول و عرض مساوي نبوده و اين اختلاف بستگي به موقعيت آن ها در طرح بنادارد.
ایوان جنوبی
این ایوان که عرض دهنه آن 6/50 و طول آن 4/14 متر است دارای سقفی مرتفع با طاق رومی پیش و پس به بلندی تقریبی10/75 متر می باشد به دیوار جنوبی ایوان محرابی نمایان است که در طرفین این محراب دو ورودی شبستان بزرگ قراردارد که فقط ورودی سمت راست مستقیماً به شبستان می پیوندد. لچکی ورودی ها را حاشیه گل و بوته ، گچ بری و کلمات محمد به خط کوفی به رنگ قهوه ای که به صورت منقش درآمده فرا گرفته است.
در بالای محراب نقوش گل و بوته و در زیر آن که لچکی های محراب را تشکیل می دهد ، تکرار کلمه علی به خط کوفی و به دیوار محراب جمله « انا مدینه العلم و علی بابها » به رنگ قهوه ای در زمینه سفید گچ بریشده است. در تعمیرات اساسی مسجد به ویژه ایوان جنوبی که در سال های 1355 تا 1357 انجام گرفت با لایه برداری نمونه ای از پوشش گچی ایوان ، وجود پنج لایه پوشش گچ مشخص گردید . موضوع قابل توجه اینکه در لایه های زیرین این پوشش به نظم و نثر با تاریخ های مختلف پیدا شد که در اثر مهارت استادکاران مسئول ، اصالت آنها حفظ و هم اکنون در معرض تماشای همگان قرار گرفته است .بالاي لچكي ورودي هاي شبستان بزرگ كتيبه اي كمر بندي به خط ثلث سفيد در زمينه قهوه اي شامل آيه 25 سوره نور و چند آيه اول سوره دهر نوشته شده بود. گيلوي گچي بالاي اين كتيبه كمر بندي نمايانگر تقسيم مضاعف ايوان است و بخش بالاي گيلويي شامل مشبك هاي آجري و طاقنمايي با مقرنس گچي و دالانهايي كه به وسيله غلام گردشها به يكديگر اتصال دارند و درگاههاي جنبي با نرده هاي مشبك آجري مي باشد.
طرفين ايوان جنوبي را دهليزها در دو طبقه با نرده هاي مشبك آجري در جلوي آنها فرا گرفته كه دهليز پاييني سمت جنوب شرقي ضميمه شبستانهاي فرعي اين قسمت شده است. ستونهاي دو طرف ايوان را نغول هايي هر يك در دو طبقه پوشانيده كه بر ستون سمت چپ دو سنگ نبشته و ستون سمت راست يك سنگ نبشته در فاصله نغول ها نصب گرديده كه در آنها شرح رقباتي از موقوفات مسجد كنده كاري شده است. سنگ نبشته سمت راست ايوان كه به ابعاد 43*62 سانتيمترو به رنگ خاكستري است. جمعا حاوي هفت سطر و متن نوشته آن به خط نستعليق برجسته است. ستون سمت چپ داراي دو سنگ نبشته به رنگ خاكستري است كه به فاصله تقريبي دو متر از هم قرار دارند. سنگ نبشته بالايي كه به ابعاد 45*23 و نوشته هاي آن به خط نستعليق به طور برجسته كنده كاري شده و سنگ نبشته پاييني به ابعاد 50*42 به صورت پنج ضلعي است و حاوي ده سطر.
ایوان شمالی
ایوان شمالی که عرض دهنه آن 5/88 متر و بلندی آن از کف حیاط تا لب بام 10/75 متر است ، در حدود 62 سانتی متر از ایوان جنوبی عریض تر بوده و این اختلاف عرض ناشی از اهمیت موقعیت آنها در طرح بنا می باشد . در ساخت این ایوان نیز موضوع قرینه سازی رعایت شده است زیرا طرفین آن را دو دهلیز سرپوشیده در دو طبقه فرا گرفته است . دهلیز های بالایی که جلو آن ها نرده های مشبک آجری قرار گرفته به وسیله غلام گردشهایی به یکدیگر اتصال دارند .
دیوار شمالی ایوان دارای دو طاقنما در دو طبقه با تزئینات مقرنس گچی و دو درگاه کوچکتر طرفین آنها می باشد . تمام طاق این ایوان اصلی نیست زیرا در مدت زمانی قبل بخشی از آن فرو می ریزد . سپس قسمت فرو ریخته را به تقلید از طاق قبلی ساخته ولی تزئینات و نوشته های آن را نتوانسته اند در طاق منعکس نمایند لذا امروز فقط در طرفين لبه هلالي طاق بخشي از كتيبه قديمي را مي توان ملاحظه نمود اين كتيبه كه به خط ثلث سفيد بر متن لاجوردي گچبري شده است شامل قسمتي از آيه 18 سوره توبه است.
در زير گيلويي حد فاصل طبقه اول و دوم داخل ايوان كتيبه ديگري به طور كمربنديدر زمينه قهوه اي در بيشتر قسمتها به لاجوردي تبديل شده است.اين كتيبه كه به خط محمد رضا امامي اصفهاني خطاط معروف عصر صفويه استشامل آيات 9 و 10 سوره جمعه مبني بر لزوم اجابت دعوت براي نماز جمعه و آيه 114 سوره هود و دو حديث از حضرت رسول است.
از درگاه شرقي به ايواني كوچك و از آن جا به ايواني بزرگتر كه از يك طرف به حياط و از سوي ديگر به راهرو ورودي شرقي اتصال دارد وارد مي شود. كف اين دو ايوان تخته پوش است . كف ايوان شمالي به سال 1326 هجري شمسي به كوشش حاج سيد نعمت الله مرتضوي امام جماعت وقت مسجد با كاشي هاي ساخت كارخانه حسن اسلامي (كه بعد از پيچ انتهاي راسته بازار قرار داشت) مفروش گرديد. سطح خارجي ستونها طرفين ايوان را دو نغول به عرض 45 سانتيمتر پوشانيده است.
در ورودی شمالی
در غرب ایوان شمالی دهلیزی است که راهرو ورودی شمالی مسجد به حساب می آید و از طریق درگاهی به ایوان شمالی اتصال دارد . در غرب دهلیز دو ایوان کوچک قرار دارد که در حدود 55 سانتی متر از سطح راهرو بلندتر و کف آنها با تخته مفروش است . این راهرو دارای در چوبی منبت کاری است که کتیبه های قاب های بالای لنگه های در حاوی صلوات کبیر به خط ثلث برجسته می باشد . در حد فاصل كتيبه هاي مذكور و بخش منبت كاري وسط جملات «اتمام اين در تاريخ سنه اثني و سبعين و تسعمائه شد»972 و نصب اين در تاريخ شهر ذي الحجه الحرام و عشر و الف شد» 1012 به خط نستعليق كنده كاري شده است.در كتيبه قابهاي پاييني در نيز جملاتي خوانده مي شود كه با توجه به آن معلوم مي شود كه اين در را علاءالدين فرزند استاد حسين نجار نطنزي وقف اين مسجد نموده به سال 972 ساخت آن پايان گرفته و در چهل سال بعد يعني سال 1012 در اين مكان نصب گرديده است.
ایوان شرقی
این ایوان که به عرض دهنه 5/28 و طول 11/12متر است گرچه از نظر طول از سه ایوان دیگر بزرگتر است ولی فاقد تزئینات گچ بری و خطوط است . طرفین ایوان هر یک دارای دو درگاه می باشد که درگاه های سمت جنوب دو طبقه و طبقه زیرین آن با مشبک های گچی مسدود شده است .
درگاه های سمت شمال نیز دو طبقه بوده که پایین آن به راهرو شرقی اتصال دارد . در کناره این ورودی ، یک بخاری دیواری با نقوش گچ بری زیبا به چشم می خورد . سطح خارجی ستون های طرفین این ایوان دارای دو نغول دو طبقه است . در این ایوان نیز قرینه سازی رعایت گردیده است .
شبستان جنوبی شرقی
در جنوب شرقی حیاط ، فضای مابین ایوان های جنوبی و شرقی را شبستانی دو طبقه فرا گرفته است . شبستان تحتانی به ابعاد تقریبی 9/5 متر دارای دو پنجره مشبک گچی به ایوان شرقی و یکی به سمت حیاط می باشد .
کفش کن که در داخل شبستان قرار دارد با نرده چوبی محصور شده است . سقف شبستان بر شش ستون چهارگوش به قطر متوسط 4/28 متر و دو نیم ستون استوار گردیده است . کف آن تخته پوش بوده که روی آن را با زیلوهای نذری مفروش کرده اند . دیوار ها و سقف این شبستان با ارتفاعی در دو متر دارای اندود گچی است . در كناره سمت راست ورودي اين شبستان هشت پله قرار دارد كه به طبقه دوم يا شبستان رويي كه شامل دو قسمت مي باشد منتهي مي گردد. سقف و قسمت هاي اين قسمت فاقد پوشش گچي است.
ایوان غربی
عرض دهنه ایوان غربی مانند ایوان شرقی 5/28 متر است ولی طول آن 4/78 متر می باشد که از سایر ایوان ها کمتر است . علت آن مفتاح بودن این ایوان است زیرا اگر به اندازه سایر ایوان ها بود محور صحن در امتداد محور بنای هشت ضلعی ( شبستان جنوبی گنبددار) قرار می گرفت و دیوار خارجی آن لااقل در حدود دو متر بیشتر به سمت مغرب پیش می آمد . این ایوان نیز دارای پوشش گچی و فاقد نوشته و تزئینات است به دیوار غربی ایوان نزدیک سقف درگاهی ساخته شده است. طرفین سطوح خارجی ایوان دارای دو نغول در دو طبقه است . در طرفین این ایوان نیز به منظور قرینه سازی دو دهلیز در دو طبقه ساخته شده که یکی به راهرو و ورودی جنوبی و دیگری به صفحه های کناره راهرو ورودی شمالی اتصال دارد.
شبستان جدید الاحداث
در پشت سردر خانقاه خرابه ای بود که به سال 1375 هجری قمری به پیشنهاد امام جماعت وقت و کمک های مردم خیر و سازمان های باستان شناسی و اوقاف و سرپرستی استاد معارفی معمار باستان شناس و استاد حسین زواره ای تبدیل به شبستانی گردید. این شبستان دارای شش ستون هشت گوش به قطر 3/32 و دو ستون چهارگوش در دو ردیف و دو ستون هشت گوش در یک ردیف می باشد که مجموعاً 19 گنبد آجری بر روی آن استوار گردیده است . فاصله دو ستون چهارگوش را مسدود و به صورت محرابی در آورده اند که در نتیجه طرفین آن به صورت راهرو ورودی ایکه به قسمت سردر خانقاه باز می شود. درآمده است . با توجه به اینکه شبستان را بر محور محوطه سردر خانقاه بنا کرده اند و محور سردر نیز نسبت به قبله انحراف دارد ، قبله این شبستان درست نبوده و کمی به سمت غرب متمایل است . دیوار و سقف و ستون های این شبستان از آجر و سطح دیوار ها و ستون ها دارای پوششی از سیمان آب ساب به ارتفاع 110 سانتی متر می باشد . دیوار غربی دارای پنج پنجره آهنی و سه خواجه نشین و سقف دارای دو روزنه است.
علاوه بر ورودی از راهرو جنوبی مسجد که از مقابل در آرامگاه شیخ عبدالصمد می گذرد ورودی دیگری در سمت سردر خانقاه قرار دارد که با چهار پله به ایوانی هشت گوش وارد و از آنجا با دو راهرو جانبی به شبستان متصل می گردد . در سمت شمال غربی شبستان نیز در سومی وجود دارد که با سه پله به کوچه مجاور منتهی می گردد . کف شبستان پوشش موزاییک دارد .
آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد نطنزی
در سمت غرب دهلیز ورودی جنوبی در چوبی نوسازی به چشم می خورد که حد فاصل راهرو شبستان نوسازی است که بر خرابه های پشت سردر خانقاه بنا گردیده است . پس از ورود به شبستان مذکور در سمت چپ در چوبی مشبکی است که در پشت آن آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد نطنزی عارف بلند پایه قرن هفتم هجری قرار دارد .
آرامگاه شیخ مکانی مربع شکل به اضلاع 90/5 متر با چهار طاقچه عمیق مستطیلی با عرض 2/14 و عمق 0/68 متر در چهار سمت بر محور بنا و طاقچه های کم عمق کوتاه مستطیلی در مجاورت زوایاست. قسمت پایین دیوار را ازاره ای از کاشی به ارتفاع حدود 1/5 متر پوشانیده بوده که به مرور مورد دستبرد قرار گرفته است . اکنون جز تعدادی کاشی ساده چیز دیگری به جای نمانده است . با توجه به شکل جای کاشی ها معلوم می گردد که آنها ستاره ای شکل بوده و به گفته پروفسور گدار ازاره دیوار های مقبره پوششی از کاشی ستاره شکل با تلالو فلزی داشته که یک در میان کاشی فیروزه فام ساده در آن به کار برده بوده اند .
بدنه ديوارها از كاشي هاي ازاره به بالا داراي پوشش گچي است و اين پوشش مقرنس هاي سقف را نيز فرا گرفته است.گنبدي مقرنس بر سقف آرامگاه استوار گرديده است كه در قاعده آن كتيبه اي گچي به خط ثلث برجسته در زمينه نقوش ريز و درشت گچ بري شده بس زيبا به چشم مي خورد . اين كتيبه شامل آخر آيه 167-آيه 168 و بخش اول آيه 169 سوره آل عمران و جملاتي نوشته شده. به ديوار جنوبي بقعه محاذي ضريح چوبي محرابي از كاشي بوده كه فعلا اثري از آن به جاي نمانده است و به گفته آندره گدار از آثار بند و بستي كه بر روي ديوار باقي است مي توان آن را نظير محراب هاي امامزاده يحيي و عيسي و رامين و علي ابن جعفر قم و مسجد ميدان كاشان دانست.
از نكات فني و قابل توجه اين آرامگه كه به سال 707 هجري قمري پايان گرفته است متوازي نبودن محور اصلي بقعه با محور مسجد است كه در حدود 10 درجه انحراف دارد و به گفته پروفسور گدار اين انحراف به قدري است كه نمي توان آن را منسوب به اشتباه طرح ريزي دانست از آن جا كه هيچ سببي مادي نمي توان براي وقوع اين انحراف غير طبيعي يافت بايد تصور كنيم كه قبله شناسي در آغاز ساختمان مسجد با قبله شناسي در موقع بناي مقبره متفاوت بوده است.
در مقابل جاي محراب ربوده شده ضريح چوبي مشبك نسبتا بلندي قبر شيخ عبدالصمد را احاطه كرده كه بر پيشاني جبهه شمالي آن كتيبه اي نصب شده است. روي قبر برجسته شيخ را پوششي از كاشي هاي خشتي فرا گرفته و بر لوح سنگي نصب شده در سمت بالاي قبر به خط نستعليق برجسته جملاتي كنده كاري شده است.
گنبد بقعه شيخ عبدالصمد
گنبد بقعه متشكل از سه كثير الاضلاع استوار بر يكديگر و هرمي هشت ترك در انتهاي آن است. نخستين كثير الاضلاع كه محيط آن 31/29 متر و ارتفاع آن به علت اختلاف سطح بامهاي اطراف از 1/8 متر تجاوز نمي كند داراي اضلاعي به اندازه هاي مختلف از 2/25 تا 5/30 متر است. دومين كثير الاضلاع كه با 10 تا 20 سانتيمتر عقب نشيني بر كثير الاضلاع نخستين بنا شده و به صورت هشت ضلعي به ارتفاع 4 و محيط 26/6 متر است هر ضلع آن را نور گيري مشبك با طاق رومي كوچك در متن نغولي فرا گرفته است.كثير الاضلاع سوم كه 8 ضلعي و به فاصله پاگردي به عرض 80 سانتيمتر آغاز مي گردد داراي ازاره اي است آجري به ارتفاع 60 سانتيمتر و سپس مربع هايي به اضلاع 4/2 متر با پوششي از آجر مخلوط با كاشي معلقي در نقوش مختلف كه هشت ترك گنبد بر روي آن قرار گرفته است. بخش هرمي شكل گنبد به ارتفاع تقريبي 5/5 متر و داراي پوششي از كاشي با نقش و طرح هاي گوناگون است.
خانقاه شیخ عبدالصمد
زیبا ترین بخش مجموعه مسجد را سردری با پوشش کاشی دارای نقوش و طرح های گوناگون به نام سردر خانقاه تشکیل می دهد و چنین به نظر می رسد که پس از ساختن مسجد به سال 704 و بقعه شیخ عبدالصمد به سال 707 کار بنایی را ادامه داده و به ساختن خانقاهی پرداخته اند که متاسفانه جز درگاه یا سردری که به ساختمان مسجد اتصال دارد .
اثر دیگری از آن به جای نمانده است. . این سردر از آجر ساخته شده و در بعضی قسمت ها کاشی با لعاب فیروزه ولاجورد به کار برده اند و نمونه زیبایی از بناهای کبودرنگ دوره مغولی است . کتیبه بزرگی به عرض 45 سانتی متر به خط ریحان دارد که به طور برجسته بر متن کاشی های فیروزه ای به دور درگاه می گردد. بخش پایانی کتیبه به مرور زمان ریختگی پیدا کرده بود و بعد از کلمه سنه فقط سر دیده می شود ولی در تعمیرات چند سال قبل این کتیبه نیز مرمت و اکنون سنه سته و عشر و سبعمائه ( 716 ) در آن خوانده می شود.
در كنار كتيبه سردر كتيبه ديگري به عرض 40 سانتيمتر به خط كوفي زاويه دار برجسته به رنگ فيروزه اي بر زمينه سورمه اي به دور درگاه كه مضمون آن تكرار لااله الاالله محمد رسول الله و علي ولي الله است به فاصله تقريبي 5 سانتيمتر از كتيبه اخير الذكر كه طاقنمايي در سه طبقه قرار دارد ، كتيبه ديگري به همان مضمون تعبيه شده است كه در بالاي لچكي هاي سردر به كتيبه قبلي متصل مي گردد.
فاصله شش طاق نماي تزئيني ستون هاي طرفين سر در محصور بين دو كتيبه خط كوفي متضمن شهادتين را هر طرف دو لوح مرمرين سفيد مربع شكل 50 سانتيمتري پر كرده است. ديوار شمالي فضاي داخلي سردر ، دري چوبي دو لنگه اي نصب گرديده كه در زمينه كاشي سبز رنگ نصب شده بر بالاي در چوبي جمله تعمير سال 1348 به چشم مي خورد. بالاي اين در را كتيبه كمربندي حاوي آيات 37 و 38 سوره نور به خط ثلث برجسته در متن كاشيكاري هاي داراي نقش شش و تكه سلي دار پوشانيده است. در طرفين فضاي داخل سردر دو صفحه كوچك با طاقنماي قرينه يكديگر قرار دارد كتيبه داخل آن ها به خط كوفي فيروزه اي و متضمن سوره اخلاص است كه به جمله صدق الله العظيم و صدق رسوله الكريم پايان مي گيرد. در كاشي كاريهاي صفه ها و اطراف آنها طرح و نقوش زير به كار رفته است.
مناره مسجد
مناره بلند و زيباي مسجد به واسطه سبك جالب و تزئينات كاشي كاري به ويژه كتيبه پهن و فيروزه اي ساقه آن بسي ارزشمند و قابل توجه مي باشد . اين مناره كه به ارتفاع 37/20 متر ( تا سطح بام ) و محيط 12/80 متر و داراي 118 پله مارپيچي است كه مابين در سفيد مسجد و سردر كبود خانقاه بنا شده است و به وسيله شبستان طاق داري كه سطحش با فرش آرامگاه شيخ عبدالصمد مساوي است به ساير بناها متصل گرديده است .
چون محور آرامگاه نسبت به مسجد انحراف داشته است براي اينكه بتوانند پله هاي ورودي بام را كه از جهتي پله هاي مناره نيز محسوب مي گردد ( چون ورودي مناره تقريباً در مقابل ورودي به بام قرار دارد ) بسازند ناچار شبستان جديد را به سمت غرب برده اند و در نتيجه خود منار هم به جانب غربي و سمت محور شبستان منحرف شده است ، در صورتي كه طبعاً باني قصدش اين بوده كه در جلو ورودي محور آرامگاه واقع بشود.
بالاتر از اين شبستان طاق دار شبستان ديگري است و از آنجا به پله مناره مي توان رفت . از طرف جلو خان يعني از دو طرف تنه مناره ، به وسيله دو پنجره بزرگ روشنايي به اين شبستان مي رسيده است. اين مناره و پنجره ها و درهاي سفيد و كبود به سبكي ظريف و زيبا تركيب شده و منظره دلفريبي و ذوق پروري را ايجاد كرده اند.مهمترين ريبايي آن در رنگ آميزي است مخصوصا در وسط اين ابنيه يعني در روي تنه منار كتيبه تاريخي قشنگي به خط ثلث برجسته بر قطعه اي از كاشي فيروزه اي نقش بسته است.
غير از كتيبه تاريخي فوق در قسمت بالاي بدنه مناره يعني درنيمه ارتفاع آن عبارت العظمه لله به خط كوفي آجري برزمينه كاشي فيروزه اي تكرار شده و در كتيبه پايين كه تقريبا در ارتفاع يك متري از سطح بام قرار دارد جمله الملك الله چندين با تكرارشده است.در متن كاشي كاري قسمتي كه كتيبه بزرگ در اطراف آن دور زده دو لوحه جداگانه از يكديگر قرار دارد كه در متن آن ها به خط آجري روي كاشي فيروزه اي جمله امير كبير جلال ا الدين عبدالله اعزه الله و بمساعي ... المعظم كمال الدين محمد جزاءالله خيرا نوشته شده است.
كتيبه جديد مناره :
در قسمت بالاي كتيبه تاريخ مناره از ابتداي طاق هلالي كتيبه جديدي كه از خانه هاي بيضي شكل كوچكي تشكيل شده و هرچه به طرف پايين مي آيد تعداد آن ها زياد تر مي گردد به طوري كه مجموع آنها تشكيل مثلثي مي دهند به چشم مي خورد اين كتيبه به خط نستعليق بر زمينه كاشي سفيد نگارش يافته و پس از تعميرات در سال 1342 هجري قمري در اين محل نصب شده است.
نقش كاشي هاي مناره و كتيبه پاي آن :
مناره و كاشي كاري هاي طاقنماي كتيبه دار پايه آن داراي نقوشي به شرح زير است :
نام
ایمیل شما
پیام شما
تصویر امنیتی